Бишкек мэриясына караштуу капиталдык курулуш башкармалыгы тарабынан 17 даана бак-дарак мыйзамсыз кыйылгандыгы аныкталды. Бул тууралуу Экологиялык жана техникалык коопсуздук боюнча мамлекеттик инспекциядан кабарлашты. Мекеменин Аламүдүн жана Ысык-Ата райондору боюнча башкармалыгына 18-январда Пригородный айыл өкмөтүнөн арыз келип түшкөн. Анын негизинде экологиялык коопсуздук боюнча инспекторлор Бишкек мэриясына караштуу капиталдык курулуш башкармалыгы тарабынан бак-дарактар мыйзамсыз кыйылганын аныкташты. «Айлана-чөйрөнү коргоо жөнүндө» мыйзамдын, 4-51-53-54-беренелерине ылайык, келтирилген зыяндын ордун толтуруу үчүн 36067,07 сомдук доо коюлуп, материалдар Аламүдүн районунун Ички иштер башкармалыгына өткөрүлүп берилди.

 Кытай, Чоң Жылдыз өрөөнү

1–2–З- 4- 5–6 –7 – 8 –9

10- бөлүк

Кыргызстанга билеттин тартыштыгынан улам Кашкарда бир

канча күн кала берүүгө менде эч шарт жок эле. Нажимидин

авамдын балдары тар батирде өздөрү батпай араң отурушат.

Мейманканалар болсо кымбат. Анан оюма  Кытайга болгон биринчи

сапарымда баян кылган Сары болуш башында турган кыргыздардын

Кашкардан Кулжага ат менен оор ашууларды ашып кантип

кеткенин  айылдаштары,  балдары  көркөмдөп  айткандарын  эстеп

алардын басып  өткөн узак жолдорун, тар ашуу, тайгак кечүүлөрдү

көргөнчө  кетейин деп Кулжага билет сурадым.

Кассанын жанында күзөттө турган сакчы (млиционер):

–  Кулжага  тиги  кассадан  сатат,  элдин  артына  барып  кезекке

тур”-деди, уйгурчалап.

Эрте менен келгем, түш оой кезегим жетти. Кудай буйруп Кул-

жага билет бар экен. Билеттин баасы 350 юань, биздин акчага ко-

торгондо  4000  сомго  жакындап  калат.  Автобус  кечки  саат  алтыда

жөнөйт деди. Автобеккеттин ичинде бут коёорго орун жок. Элдин

баары Кашкардын ысыгына какаталып жөнөөр маалын күтүп сырт-

та, ар жерде отурушат.  Алардын арасында  Ак-Сууга эки айга пахта

теримге бараткан кыргыз аялдарды, балдарды жолуктурдум.

–   Кыргызстанда жашоо жакшы экен деп келишти барып кел-

гендер. Биздин жашоону көргөндүрсүң. Жашообуз оор. Аталарыбыз

мурда эле Кыргызстанга көчүп кетип калышса болмок экен…-деп

кейип алды бир эже.

Кадимки Кашкар 

Кечке  жуук  Кулжага  жөнөгөн  автбуска  жайгаша    баштадык.

Баягы жатып кетме автобустар…  Ичиндеги кроваттар тар, кысылып

жатасың. Тазалыгы да жакшы эмес. Бут кийимиңди чечип баштыкка

салып  алан  соң  ар  кандай  жыттарга  тумчугасың.  Бирок  айла  жок,

чыдаш керек. Автобуста ар улуттун өкүлдөрү-уйгурлар, хазнулар,

казактар… Ар бири өз тилинде божурайт.

Биз түшкөн автобус Кашкардан чыгып чыгышка кара тегиз жол

менен  алкынып жүрүп отурду. Кашкардын чыгыш тарабы ээн та-

лаа, эрме чөл экен.   Бозоргон бөксө тоо этектеринин  агарып туз-

дун шору каптаган. Ал аңгыча айлананы көөдөй кара түн каптады.

Жүргүнчүлөр  корулдап  уйкуга  кирди.  Айдоочу  анда  –  мында  бир

токтоп, токтогон жеринин атын айтып жатты. Түн бир оокумда Ак-

Сууга  келип  токтоду.  Айрым  жүргүнчүлөр  түшүп  тамак  ичип  жа-

тышты.  Автобус андан ары жолун улап бир топ жүргөндөн кийин

өр тарта баштады. Мен уктап кеткен экенмин, бир убакта көзүмдү

ачсам таң күланөөк тартып калыптыр.  Бир өтө чоң ашууга чыгып

баратыпбыз. Мындай чоң ашууну

эч жерден көрбөгөм.   Бул ашуунун аталышы кандай  деп сурамжы-

ласам “Түйшүк-Тоо” дешти. Чындыгында түйшүгү чоң ашуу экен…

Бир мезгилдерде  Кашкардын ысыгынан качып, салкын жай из-

деп жөнөгөн Сары болуш, Токторбай, Борбугул дегендердин аттары

аша албай күйүккөн ашуу ушул болсо керек деп ойлодум. Балким

Кашкардан Кулжага кетчүү мындан кыска жол жоктур.

Чоң Жылдыз өрөөнүнө кирүү

Биз түшкөн автобус Түйшүк – Тоонун башына чыга берип андан

ары тоонун боору менен бир топко чейин жүрүп отурду. Анан бир аз

ылдыйлап созулуп жаткан бийик өрөөнгө келдик. Бул  айтылуу “Чоң

Жылдыз”  деген өрөөн экен. Биздин Суусамыр сыяктуу, бирок учу

кыйрына көз жетпеген кенен өрөөн . Тоолору тээ алда кайдан

көрүнөт.  Ар  жерде  боз  үйлөр  тигилип.  короо-короо  койлор,  үйүр-

үйүр  жылкылар  жайылып  оттоп  жүрөт.  Бул  өрөөндү  жергиликтүү

казактар  менен  кыргыздардын  малчылары  жайлайт  экен.Жылдыз

өрөнү менен бир нече саат жүрүп анан акырындап ылдыйлай баш-

тадык. Ошондогу табияттын кооздугун айт… Арча, кайың, карагай,

итмурун, карагат, долоно, ыргай, четин… Түркүн гүлдөр көз жоосун

алат…

Чоң Жылдыз өрөөнү

Эми  биз  улам  төмөндөп  Күнөскө  түшө  келдик.  Кандай  кере-

мет кооз жерлер…Шаркыраган тоонун суулары айт.. Бул аймак бир

учурда кыргыздар мекендеген жер болгон деп айтылат.

Кытай, Текес өрөөнү

Андай  болсо Чоң – Жылдыздан, Текестен, Күнөстөн айрылган кыргыз элинин

арманы  түгөнгүс  го…Жогоруда  өз  жерин  таштап  кетүүгө  аргасыз

болгон кыргыздардын:

Каптан таруу кетпеген,

Капсалаң сени кантейин,

Үч күндө малын бир көргөн,

Үч -Куштай сени кантейин.

Чолок терек, Кек терек,

Айтып какшап не керек.

Кырма кызыл челегиң,

Кыйын элге керегиң.

Ийнимдеги бараңым,

Айланайын кең Текес,

Амалсыз кетип баратып ,

Айланып сага карадым- деп күйүт менен ырдашканы   бекерден

эмес экен… Чоң Жылдыз, Текес, кандай керемет  өрөөндөр…

Уландысы бар

Жалпы билим берүүчү мектептер жана жогорку окуу жайларда окутуу кадимки тартипке өтүп жаткандыктан санитардык-эпидемиологиялык коопсуздук маселеси көтөрүлдү. Вице-премьер-министр Элвира Сурабалдиева Республикалык штабдын жыйынын өткөрүп, COVID-19 вирусунун жаңы түрүнүн Кыргызстандын аймагына кирүүсүн чектөө боюнча кабыл алынып жаткан чараларды талкуулады. «Мектеп окуучулары жана ЖОЖдордун студенттери чоң жоопкерчиликти түшүнүп, беткап кийүү, колду тез-тезден жууп туруу жана социалдык обочолонуу сыяктуу бекитилген санитардык эрежелерди аткарышы керек. Мекемелердин администрациясы жана тармактык мамлекеттик органдар аталган талаптардын аткарылышын камсыздоосу зарыл. Мындан тышкары, балдардын имммунитетин чыңдоо, анын ичинде дене тарбия менен машыгуу, спорт жана тамактануу маселесине өзгөчө көңүл буруу керек», — деди Сурабалдиева. Билим берүү министрлигинин маалыматы боюнча, 2021-жылдын 12-январына карата өлкөдө жалпы 2100 мектеп окутууну кадимки режимде жүргүзүп жатат. Бишкек шаарындагы мектептер 18-январдан тарта, Ош шаарындагы мектептер 20-январдан тарта кадимки тартипте окута баштай. Ал эми кесиптик жана жогорку окуу жайларда офлайн режимде окутуу февралда башталат.

Кытай, Кочкор-Ата айылы

1–2–З- 4- 5–6 –7

8-бөлүк

Жалил аксакал менин тууган издеп келгениме кубанып жобурап, ошол каар

замандарда Кытайга качып келген кыргыздар, анын ичинде Анапия казы

тууралуу айтып отурду:

– Анапия казынын өзү менен ээрчите келген балдары ушул Коч-

кор-Атада  жашап,  1956-жылы  уруксат  болгондо  Кыргызстанга,

Алайга  көчүп  кетишти.  Мамадамин  деген  бир  уулу  абдан  сабатуу

болгон. Сельсоветте кадип (секретарь) болуп иштеген. Кол жазмасы

өтө чырайлуу эле. Бул жерде жүргөндө Болот деген чоӊ молдодон

сабак  алган.  Молдо  Болот  да  Анапия  казынын  эжесине  үйлөнгөн

экен, бирок балалуу болбой ажырашыптыр. Мамадамин тагам окуу-

сун кийин дагы уланткан. Эгер Кытайдан көчүп кетпегенде ушул оо-

данга райком боло турган билимдүү, атасындай зирек  адам эле. Бул

жакта Гүлсүн деген кызга үйлөнүп балалуу болушпай ажырашкан.

Мамадамин тагам Кыргызстанга көчүп кеткенден кийин мага

кат жазып турду. Бир күнү сүрөттөрү менен кат келди. “Бул менин

аялым Арзыкан, бул болсо уулум Жаӊыбай”- деп жазыптыр.

Алар Кыргызстанга көчүп кетишкенден көп узабай 1960- жыл-

дары Кытай менен Совет өкмөтүнүн мамилеси начарлап, байланыш

үзүлдү.  1962-жылы  Жүӊгөдө  маданият  ыӊкылабы  болду.  Ошон-

до мени өкмөт куугунтукка ала баштады. “Сен Совет өлкөсүндөгү

адамдар  менен  кат  алышат  экенсиӊ,чыккынчылык  кыласыӊ”-деп.

Мен “ кат алышканым чын, бирок бул катты өкмөт өзү алып келип

берип  жатат,  асмандан  өзү  келип  түшүп  калган  жок,  мен  эч  нерсе

жашырбайм,  мына  окуп  көргүлө,  аманчылыкты  сурагандан  башка

эч нерсе жок” дедим. Окуп көрүп анан унчукпай калышты. Кийин

“казынын  баласы  болгонсуӊ”  деп  да  күнөөлөштү.  Анан  мени  хан

вазир (сот) болуп иште дешти. 13 жыл сот болуп иштедим, 17 жыл

коорпаративде иштедим.

Энем Анапия казынын кызы болгон. Бойго жеткен кезинде кел-

ген экен. Алайды жүда көп арман кылчу.

–   Алайды    бир  көрүп    өлсөм    арманым  болбос  эде,  Алайдай

жер жок, Алайдын алмасы, жайлоолору, суулары көзүмдөн кетпейт-

деп көп арман кылчу. “Балам кудайдан өмүрүӊдү тиле  аман болсоӊ

барасыӊ“- дечү.  Ошондуктан апамдын мурасы катары мүмкүнчүлүк

болор менен Кыргызстанга барууга шашылдым. Кыргызстан эгемен

мамлекет болгондон бери үч ирет барып, тууган –уруктарды таап,

жолугуп  келдим.  Ал  жактагы  тага  журтум  жакшы  турушат  экен.

Анапия казынын неберелери көп жерлерди кыдыртып көрсөтүштү.

Менин аялым да Анапия казынын небереси. Энелерибиз эже-

сиңдилер. Аялымды да ала барып туугандарына жолуктурдум.

–   Жалил аба, бул Бөрү-Токой, Бостон-Терек, Кочкор–Ата айыл-

дарында  кыргыздар  кайсы  замандан  бери  отурукташып  калышкан

экен?

–   Эми  бул  жерлер  илгертеден  бери  эле  кыргыздар  жайлаган

жерлер болсо керек.   Жер-суулардын аталышы бүт кыргызча.  Орто-

Токой,  Айык-Төр, Жарма, Каз, Сагызгандык,  Айлакы, Сарыбакы,

Кабык, Шилби, Очогор, Улук арт, Кызыл аяк, Ой таш, ж. б.

Бирок  биздин  аталарыбыз  бул  жерде  жашаган  элдин  көбү

1916-1930-жылдарда Кыргызстандын аймагында Совет өкмөтүн ор-

нотуу мезгилиндеги коогалаӊ жылдарда  орустардан качып келген-

дер  дечү.  Көпчүлүгү  Алайдан  ооп  келишкен  тейиттер,  кыпчактар,

согурлар. Ноокат тараптан келген төөлөстөр да көп.

********

Кочкор -Ата, Мажит шинжаң,  Жалил аксакал ж.б.

Ошол  күнү  Бөрү-Токойдо  Абдирайим  абанын  үйүндө  түнөп,

эртеси  Анапия  казынын  өмүрүнүн  акыркы  жылдары  өткөн  Коч-

кор- Ата айлына  бармай болдук. Бөрү – Токой айылы менен Коч-

кор-Атанын  аралыгы  отуз  чакырымдай  экен.  Унаа  маселесин  Ма-

жит шинжаӊ  чечмей болду. Анткени Кочкор-Ата бир топ эле өйдө,

бийик тоолордун койнунда жайгашкандыктан ат-эшек, же болбосо

трактор сыяктуу күчтүү унаа керек экен.

Эрте  менен  көптү  көрүп,  турмушка  башы  бышкан  Мажит

шинжаӊ  үч дөӊгөлөктүү бир тракторду тапты. Мындай трактор за-

воддо  жасалабы  же  кустардык  жол  менен  өздөрү  жасап  алганбы,

айтор,  трактор  десеӊ  тракторго  окшобогон,  үч  буттуу  “Муравей”

атыккан мотоциклдердин эле чоӊу экен.

Ошентип  биз:  Мажит  шинжаӊ,  Абдирайим  аба,  Жалил  акса-

кал төртөөбүз тарылдаган трактордун үстүнө чыгып алып Кочкор-

Атаны көздөй  кара май төшөлгөн тегиз жол менен сызып жөнөдүк.

Жыйырма  чакырымдай  жүргөндөн  кийин  трактор  тоого  карай  бу-

рулуп,  өр  тарта  баштадык.  Мына  ошондо  Мажит  шинжаӊдын  үч

дөңгөлөктүү трактору өжөрлүгүн көрсөттү. Тоодон түшкөн сел өзөн-

сайдын ичин шагыл таштарга толтуруп жолун изи да көрүнбөйт. Биз

түшкөн  трактор күчкө салып, кара түтүнүн буркуратып, таштан –

ташка урунуп өрдөп баратты. Ичимден ”минтип жетпейбиз го, трак-

тор  тез  эле  токтойт”  дедим.  Бирок  трактор  токтободу,  улам  суусу

ысып,  ысык буусун бүркүп жатты. Жаӊылап суу куйуп алып өрлөп

кете бердик.

Ошентип  он  чакырымдай  жолду  таштан-ташка  секиргендей

жүрүп  отуруп  Кочкор–Атага  чыгып  келдик.  Туулуп  өскөн  айылы-

на келген Жалил аба кадимкидей күүлөнүп-күчтөнүп алды. Киндик

каны тамып, балалык чагы, жаштыгы, өмүрүнүн күлгүн кези өткөн

айылын ким жакшы көрбөсүн. Жалил абанын жашы сексендин кы-

рында, азыр ал туулуп-өскөн айылынан  ыраакта, Бостон –Теректе

жашап жатыптыр.

********

Кочкор-Ата  бийик  тоолордун  койнунан  орун  алган  бүркүттүн

уясындай керемет жер экен. Тоолордун бети калыӊ  арча, карагай,

тал  менен  капталып,  мал-жанга  жайлуу  көрүнөт.  Айылда  отуз-

кыркка  жакын  кожолук  жайгашып,  өзүнө  ылайык  мөлтүр  булагы,

чөпканасы  да  бар.    Айылдын  ортосундагы  жалгыз  булак  -“Мазар-

Булак”- деп аталат. Мазар-Булактын так үстүндө чоӊ көрүстөн жай-

гашкан.  Кочкор-Атада  жашап,  бул  жарык  дүйнөдөн  өткөндөрдүн,

алардын арасында  Анапия казынын  сөөгү да ушул мүрзөгө коюл-

ган.

Мазар – Булактын көзүнөн ылдыйраактан  көл кылып тосуп ко-

юшкан. Бул тосмону мындан бир кылым мурун алардын ата-бабала-

ры тосушканын айтышты  Айылда жашаган элдин тирилиги, сууга

болгон муктаждыгы, эгин-тегин сугаты  ушул булакка байланган.

Айылдагы  ылайдан  согулган  жалпак  тамдар      эски  заманды

эсиңе салат. Бул жерде да кадимки мал жандуу кыргыздын тирили-

ги. Мезгил сааты күзгө тартып калгандыктан  чөп-чөнөк жыйналып,

эгин жайларда малдар жайылып оттоп жүрөт. Бирөө төсүн жетелеп

сууга келди… Өӊү жайлоонун суугуна туушуккан бир эже тандырга

от койду…

Мына эми биз өйдөлөп айылдын үстүндөгү мүрзөгө чыга кел-

дик. Оболу отуруп ушул жайканада жаткан маркумдарга багыштап

куран окуп, сообун багыштадык. Анан мүрзөлөрдү аралап Анапия

казынын сөөгү коюлган жайга келдик.

Жалил аксакал:

-Таятамдын жайы ушул, мына бул көк ташка ысымы жазылып

баш жагына коюлган, – деди. Биз  отуруп куран окуп сообун Анапия

казынын арбагына багыштадык.

Анан мен “Жалил аба бул ташты сүрөткө тартып алсам боло-

бу,”- дедим.

– Жүда болот, тарта бер – деди.

Жалил  аба  менен  Мажит  шиӊжаӊ  мүрзөлөрдү  аралап  көзү

өткөн  тууган  –  уруктарынын  жаткан  жайларын  издешип,  куран

окушуп  көпкө жүрдү. Биз Мазар булактын үстүндөгү дөӊчөдө ту-

руп  Кочкор–Атадагы  элдин  турмушуна,  жаратылышка  көз  салып,

сүрөткө тартып, айылдын ак көӊүл адамдары менен баарлаштык.

Мындан бир кылымдай илгери коммунисттик кудайсыз коомду

орнотуу үчүн Совет өкмөтүнүн кыргын салган кандуу чеӊгелинен,

каардуу саясаттан качып, өздөрүнүн эркиндиги үчүн күрөшкөн бир

муун  Кытайга  качууга  аргасыз  болгон.  Алардын  бир  тобунун  ба-

шында Анапия казы туруп, узак жол басып, эчен ашууларды ашып

ушул Кочкор-Атага келип байырлап калышкан. Каар замандан кач-

кан элдин аянычтуу абалы, Алайда, андан кийин жолдо көргөн ко-

руктары Ысманалы ырчынын ырларында даана чагылдырылган.

Анапия казынын Кочкор-Атада туруп калганын да бир нече се-

бептери болгон:

Биринчиден,  бул жерлик Осмон казы менен  анын мурдатан

тааныш болушу, экинчиден, Кочкор-Ата Алайдагы ал жашаган Же-

кенди,  Шивенин  жерине,  жайлоолоруна  окшоштугу,  үчүнчүдөн,

жолдон далдаалыгы, эгер арттан куугун келсе тоо таяна качып, ашуу

ашып карматпай кетүүгө ыӊгайлуулугу. Мунун баарын Анапия казы

жакшы түшүнгөн.

Жергиликтүү эл жаз, жай айларында Кочкор – Атанын үстүнөн

ички Сарыкол тарапка ашса болорун, бирок ашуу бир топ татаал эке-

нин  айтышты.  Негизинен  Алайдан  Кытайга  качып  келгендердин

көбү ички Сарыколдо: Моожуда, Күн тийбесте, Кыяк-Башыда, Булуӊ-

Көлдө туруп калышкан. Алардын ичинен Анапия казыны  курдашы

Осмон казы тосуп алып Кашкарды ылдыйлатып Кочкор–Атага алып

түшкөнү маалым.

Кадимки Кашкар

Саркол  менен  Кочкор-Ата  бийик  тоо  кыркаларынын  эки  та-

рабында  жайгашкан.    Кочкор-Ата  Кашкарга  жакын,  аба  ырайы

жылуу, жашоого ыӊгайлуу. Сарыкол болсо деӊиз деӊгээлинен 3500-

4000  метр  бийиктикте,  катаал  шартта    жайгашкан.  Мына  ушун-

дай ыӊгайлуулуктардан улам Анапия казы Кочкор – Атага токтоп,

жергиликтүү  эл  менен  биротоло  аралашып,  сиӊип  кетүү  үчүн  Ос-

мон казы сыяктуу эл-журтуна таасирдүү адамдарга кыздарын берип,

куда-сөөк күткөн. Бул ошондой оор, коогалаӊдуу мезгилде жашап

кетүүнүн,  бала-чаканы  “канатууга  чокутпай”  аман-эсен  алып  ка-

луунун  эӊ  жакшы  айла-амалы  болгондугу,  аны  Анапия  казы  мык-

ты пайданала алгандыгын айгиленейт. Үй-бүлөөсүн, бала-чакасын

ишенимдүү жайгаштырып, көӊүлү тынчыгандан кийин гана Анапия

казы “эми өлө берсем болот, мен ыраазымын” деп айтканы да маа-

лым.

Анапия казынын Кытайдагы өмүрү кыска болгон. Кочкор-Атага

келгенден алты жылдан кийин ал ооруп, 63 жашында каза болгон.

Бирок артында анын өмүрүн улаган балдар-кыздары очогунун отун

өчүрбөй 1956-жылы өз мекендери Кыргызстанга, Алайга көчүп ке-

лишкен.

Ошентип  күн  кечтеп  Кочкор-Атага  болгон  сапарыбыз  аяктап

баратты.  Мажит  шиӊжаӊдын  айда-жылда  бир  келгенине  кубанган

айыл  аксакалдары  “конуп,  конок  болуп  кеткиле,  союш  кылалы,

Кыргызстандан  да  тууганыбыз  келиптир”,-  деп  көпкө  кармашты.

Бирок,  Мажит  шинжаӊдын  табы  качып,  башы  ооруп  тургандык-

тан көнбөдү. Жаӊы жабылган ысык нанга каймак сүртүп жеп, бир

чыныдан чай ууртап анан баякы селдин ташына толгон сай менен

Бөрү -Токойго кайттык.

Уландысы бар

1–2–З- 4- 5–6 –7

8-бөлүк

Жалил аксакал менин тууган издеп келгениме кубанып жобурап, ошол каар

замандарда Кытайга качып келген кыргыздар, анын ичинде Анапия казы

тууралуу айтып отурду:

– Анапия казынын өзү менен ээрчите келген балдары ушул Коч-

кор-Атада  жашап,  1956-жылы  уруксат  болгондо  Кыргызстанга,

Алайга  көчүп  кетишти.  Мамадамин  деген  бир  уулу  абдан  сабатуу

болгон. Сельсоветте кадип (секретарь) болуп иштеген. Кол жазмасы

өтө чырайлуу эле. Бул жерде жүргөндө Болот деген чоӊ молдодон

сабак  алган.  Молдо  Болот  да  Анапия  казынын  эжесине  үйлөнгөн

экен, бирок балалуу болбой ажырашыптыр. Мамадамин тагам окуу-

сун кийин дагы уланткан. Эгер Кытайдан көчүп кетпегенде ушул оо-

данга райком боло турган билимдүү, атасындай зирек  адам эле. Бул

жакта Гүлсүн деген кызга үйлөнүп балалуу болушпай ажырашкан.

Мамадамин тагам Кыргызстанга көчүп кеткенден кийин мага

кат жазып турду. Бир күнү сүрөттөрү менен кат келди. “Бул менин

аялым Арзыкан, бул болсо уулум Жаӊыбай”- деп жазыптыр.

Алар Кыргызстанга көчүп кетишкенден көп узабай 1960- жыл-

дары Кытай менен Совет өкмөтүнүн мамилеси начарлап, байланыш

үзүлдү.  1962-жылы  Жүӊгөдө  маданият  ыӊкылабы  болду.  Ошон-

до мени өкмөт куугунтукка ала баштады. “Сен Совет өлкөсүндөгү

адамдар  менен  кат  алышат  экенсиӊ,чыккынчылык  кыласыӊ”-деп.

Мен “ кат алышканым чын, бирок бул катты өкмөт өзү алып келип

берип  жатат,  асмандан  өзү  келип  түшүп  калган  жок,  мен  эч  нерсе

жашырбайм,  мына  окуп  көргүлө,  аманчылыкты  сурагандан  башка

эч нерсе жок” дедим. Окуп көрүп анан унчукпай калышты. Кийин

“казынын  баласы  болгонсуӊ”  деп  да  күнөөлөштү.  Анан  мени  хан

вазир (сот) болуп иште дешти. 13 жыл сот болуп иштедим, 17 жыл

коорпаративде иштедим.

Энем Анапия казынын кызы болгон. Бойго жеткен кезинде кел-

ген экен. Алайды жүда көп арман кылчу.

–   Алайды    бир  көрүп    өлсөм    арманым  болбос  эде,  Алайдай

жер жок, Алайдын алмасы, жайлоолору, суулары көзүмдөн кетпейт-

деп көп арман кылчу. “Балам кудайдан өмүрүӊдү тиле  аман болсоӊ

барасыӊ“- дечү.  Ошондуктан апамдын мурасы катары мүмкүнчүлүк

болор менен Кыргызстанга барууга шашылдым. Кыргызстан эгемен

мамлекет болгондон бери үч ирет барып, тууган –уруктарды таап,

жолугуп  келдим.  Ал  жактагы  тага  журтум  жакшы  турушат  экен.

Анапия казынын неберелери көп жерлерди кыдыртып көрсөтүштү.

Менин аялым да Анапия казынын небереси. Энелерибиз эже-

сиңдилер. Аялымды да ала барып туугандарына жолуктурдум.

–   Жалил аба, бул Бөрү-Токой, Бостон-Терек, Кочкор–Ата айыл-

дарында  кыргыздар  кайсы  замандан  бери  отурукташып  калышкан

экен?

Кочкор -Ата, Мажит шинжаң,  Жалил аксакал ж.б.

–   Эми  бул  жерлер  илгертеден  бери  эле  кыргыздар  жайлаган

жерлер болсо керек.   Жер-суулардын аталышы бүт кыргызча.  Орто-

Токой,  Айык-Төр, Жарма, Каз, Сагызгандык,  Айлакы, Сарыбакы,

Кабык, Шилби, Очогор, Улук арт, Кызыл аяк, Ой таш, ж. б.

Бирок  биздин  аталарыбыз  бул  жерде  жашаган  элдин  көбү

1916-1930-жылдарда Кыргызстандын аймагында Совет өкмөтүн ор-

нотуу мезгилиндеги коогалаӊ жылдарда  орустардан качып келген-

дер  дечү.  Көпчүлүгү  Алайдан  ооп  келишкен  тейиттер,  кыпчактар,

согурлар. Ноокат тараптан келген төөлөстөр да көп.

********

Ошол  күнү  Бөрү-Токойдо  Абдирайим  абанын  үйүндө  түнөп,

эртеси  Анапия  казынын  өмүрүнүн  акыркы  жылдары  өткөн  Коч-

кор- Ата айлына  бармай болдук. Бөрү – Токой айылы менен Коч-

кор-Атанын  аралыгы  отуз  чакырымдай  экен.  Унаа  маселесин  Ма-

жит шинжаӊ  чечмей болду. Анткени Кочкор-Ата бир топ эле өйдө,

бийик тоолордун койнунда жайгашкандыктан ат-эшек, же болбосо

трактор сыяктуу күчтүү унаа керек экен.

Эрте  менен  көптү  көрүп,  турмушка  башы  бышкан  Мажит

шинжаӊ  үч дөӊгөлөктүү бир тракторду тапты. Мындай трактор за-

воддо  жасалабы  же  кустардык  жол  менен  өздөрү  жасап  алганбы,

айтор,  трактор  десеӊ  тракторго  окшобогон,  үч  буттуу  “Муравей”

атыккан мотоциклдердин эле чоӊу экен.

Ошентип  биз:  Мажит  шинжаӊ,  Абдирайим  аба,  Жалил  акса-

кал төртөөбүз тарылдаган трактордун үстүнө чыгып алып Кочкор-

Атаны көздөй  кара май төшөлгөн тегиз жол менен сызып жөнөдүк.

Жыйырма  чакырымдай  жүргөндөн  кийин  трактор  тоого  карай  бу-

рулуп,  өр  тарта  баштадык.  Мына  ошондо  Мажит  шинжаӊдын  үч

дөңгөлөктүү трактору өжөрлүгүн көрсөттү. Тоодон түшкөн сел өзөн-

сайдын ичин шагыл таштарга толтуруп жолун изи да көрүнбөйт. Биз

түшкөн  трактор күчкө салып, кара түтүнүн буркуратып, таштан –

ташка урунуп өрдөп баратты. Ичимден ”минтип жетпейбиз го, трак-

тор  тез  эле  токтойт”  дедим.  Бирок  трактор  токтободу,  улам  суусу

ысып,  ысык буусун бүркүп жатты. Жаӊылап суу куйуп алып өрлөп

кете бердик.

Ошентип  он  чакырымдай  жолду  таштан-ташка  секиргендей

жүрүп  отуруп  Кочкор–Атага  чыгып  келдик.  Туулуп  өскөн  айылы-

на келген Жалил аба кадимкидей күүлөнүп-күчтөнүп алды. Киндик

каны тамып, балалык чагы, жаштыгы, өмүрүнүн күлгүн кези өткөн

айылын ким жакшы көрбөсүн. Жалил абанын жашы сексендин кы-

рында, азыр ал туулуп-өскөн айылынан  ыраакта, Бостон –Теректе

жашап жатыптыр.

********

Кытай, Кочкор-Ата айылы

Кочкор-Ата  бийик  тоолордун  койнунан  орун  алган  бүркүттүн

уясындай керемет жер экен. Тоолордун бети калыӊ  арча, карагай,

тал  менен  капталып,  мал-жанга  жайлуу  көрүнөт.  Айылда  отуз-

кыркка  жакын  кожолук  жайгашып,  өзүнө  ылайык  мөлтүр  булагы,

чөпканасы  да  бар.    Айылдын  ортосундагы  жалгыз  булак  -“Мазар-

Булак”- деп аталат. Мазар-Булактын так үстүндө чоӊ көрүстөн жай-

гашкан.  Кочкор-Атада  жашап,  бул  жарык  дүйнөдөн  өткөндөрдүн,

алардын арасында  Анапия казынын  сөөгү да ушул мүрзөгө коюл-

ган.

Мазар – Булактын көзүнөн ылдыйраактан  көл кылып тосуп ко-

юшкан. Бул тосмону мындан бир кылым мурун алардын ата-бабала-

ры тосушканын айтышты  Айылда жашаган элдин тирилиги, сууга

болгон муктаждыгы, эгин-тегин сугаты  ушул булакка байланган.

Айылдагы  ылайдан  согулган  жалпак  тамдар      эски  заманды

эсиңе салат. Бул жерде да кадимки мал жандуу кыргыздын тирили-

ги. Мезгил сааты күзгө тартып калгандыктан  чөп-чөнөк жыйналып,

эгин жайларда малдар жайылып оттоп жүрөт. Бирөө төсүн жетелеп

сууга келди… Өӊү жайлоонун суугуна туушуккан бир эже тандырга

от койду…

Мына эми биз өйдөлөп айылдын үстүндөгү мүрзөгө чыга кел-

дик. Оболу отуруп ушул жайканада жаткан маркумдарга багыштап

куран окуп, сообун багыштадык. Анан мүрзөлөрдү аралап Анапия

казынын сөөгү коюлган жайга келдик.

Жалил аксакал:

-Таятамдын жайы ушул, мына бул көк ташка ысымы жазылып

баш жагына коюлган, – деди. Биз  отуруп куран окуп сообун Анапия

казынын арбагына багыштадык.

Анан мен “Жалил аба бул ташты сүрөткө тартып алсам боло-

бу,”- дедим.

– Жүда болот, тарта бер – деди.

Жалил  аба  менен  Мажит  шиӊжаӊ  мүрзөлөрдү  аралап  көзү

өткөн  тууган  –  уруктарынын  жаткан  жайларын  издешип,  куран

окушуп  көпкө жүрдү. Биз Мазар булактын үстүндөгү дөӊчөдө ту-

руп  Кочкор–Атадагы  элдин  турмушуна,  жаратылышка  көз  салып,

сүрөткө тартып, айылдын ак көӊүл адамдары менен баарлаштык.

Мындан бир кылымдай илгери коммунисттик кудайсыз коомду

орнотуу үчүн Совет өкмөтүнүн кыргын салган кандуу чеӊгелинен,

каардуу саясаттан качып, өздөрүнүн эркиндиги үчүн күрөшкөн бир

муун  Кытайга  качууга  аргасыз  болгон.  Алардын  бир  тобунун  ба-

шында Анапия казы туруп, узак жол басып, эчен ашууларды ашып

ушул Кочкор-Атага келип байырлап калышкан. Каар замандан кач-

кан элдин аянычтуу абалы, Алайда, андан кийин жолдо көргөн ко-

руктары Ысманалы ырчынын ырларында даана чагылдырылган.

Анапия казынын Кочкор-Атада туруп калганын да бир нече се-

бептери болгон:

Биринчиден,  бул жерлик Осмон казы менен  анын мурдатан

тааныш болушу, экинчиден, Кочкор-Ата Алайдагы ал жашаган Же-

кенди,  Шивенин  жерине,  жайлоолоруна  окшоштугу,  үчүнчүдөн,

жолдон далдаалыгы, эгер арттан куугун келсе тоо таяна качып, ашуу

ашып карматпай кетүүгө ыӊгайлуулугу. Мунун баарын Анапия казы

жакшы түшүнгөн.

Жергиликтүү эл жаз, жай айларында Кочкор – Атанын үстүнөн

ички Сарыкол тарапка ашса болорун, бирок ашуу бир топ татаал эке-

нин  айтышты.  Негизинен  Алайдан  Кытайга  качып  келгендердин

көбү ички Сарыколдо: Моожуда, Күн тийбесте, Кыяк-Башыда, Булуӊ-

Көлдө туруп калышкан. Алардын ичинен Анапия казыны  курдашы

Осмон казы тосуп алып Кашкарды ылдыйлатып Кочкор–Атага алып

түшкөнү маалым.

Саркол  менен  Кочкор-Ата  бийик  тоо  кыркаларынын  эки  та-

рабында  жайгашкан.    Кочкор-Ата  Кашкарга  жакын,  аба  ырайы

жылуу, жашоого ыӊгайлуу. Сарыкол болсо деӊиз деӊгээлинен 3500-

4000  метр  бийиктикте,  катаал  шартта    жайгашкан.  Мына  ушун-

дай ыӊгайлуулуктардан улам Анапия казы Кочкор – Атага токтоп,

жергиликтүү  эл  менен  биротоло  аралашып,  сиӊип  кетүү  үчүн  Ос-

мон казы сыяктуу эл-журтуна таасирдүү адамдарга кыздарын берип,

куда-сөөк күткөн. Бул ошондой оор, коогалаӊдуу мезгилде жашап

кетүүнүн,  бала-чаканы  “канатууга  чокутпай”  аман-эсен  алып  ка-

луунун  эӊ  жакшы  айла-амалы  болгондугу,  аны  Анапия  казы  мык-

ты пайданала алгандыгын айгиленейт. Үй-бүлөөсүн, бала-чакасын

ишенимдүү жайгаштырып, көӊүлү тынчыгандан кийин гана Анапия

казы “эми өлө берсем болот, мен ыраазымын” деп айтканы да маа-

лым.

Анапия казынын Кытайдагы өмүрү кыска болгон. Кочкор-Атага

келгенден алты жылдан кийин ал ооруп, 63 жашында каза болгон.

Бирок артында анын өмүрүн улаган балдар-кыздары очогунун отун

өчүрбөй 1956-жылы өз мекендери Кыргызстанга, Алайга көчүп ке-

лишкен.

Кадимки Кашкар

Ошентип  күн  кечтеп  Кочкор-Атага  болгон  сапарыбыз  аяктап

баратты.  Мажит  шиӊжаӊдын  айда-жылда  бир  келгенине  кубанган

айыл  аксакалдары  “конуп,  конок  болуп  кеткиле,  союш  кылалы,

Кыргызстандан  да  тууганыбыз  келиптир”,-  деп  көпкө  кармашты.

Бирок,  Мажит  шинжаӊдын  табы  качып,  башы  ооруп  тургандык-

тан көнбөдү. Жаӊы жабылган ысык нанга каймак сүртүп жеп, бир

чыныдан чай ууртап анан баякы селдин ташына толгон сай менен

Бөрү -Токойго кайттык.

Уландысы бар

1–2–З- 4- 5

Күн -Тийбесте да менин тугандарым жашашат. Чоң атам Садыкбай менен бир тууган Шадыбектин бир уулу Сатыбалды мерген өмүрү өткөнчө Күн-Тийбесте жашап, өткөн кылымдын жетимишинчи жылдары дүйнөдөн өтүптүр. Сатыбалды мергендин балдары мени тосуп алып тапкандарын алдыма коюп коноктошуп,  чапан  жаап  сарпайлашты.  Нүсүрат  аванын  бир  баласы Шаңхайда окуйт экен. Аларда балдарыбыз  билим алса деген ынтызарлык күч .

Күн  –  Тийбестеги  туугандарым  да  Ысманали  ырчы  тууралуу эч  нерсе  билишпейт  экен.  Алар  менен  амандашып,  ар  кайсыны сүйлөшүп  отурганыбызда  Булуң  -Көлдөн Саипжамал  эжебиздин уулу Бурканидин ава чалып  Булуң – Көлдө Ысманалы аттуу  адам жашап өткөнүн, анын азыр Элеман аттуу небереси бардыгын айтып, “  шолбу,  шол  эмеспи,  өзүңүз  тактайсыз,  эми  бизге  келе  бериңиз” деди. Чынын айтсам бул жаңылыкты угуп абдан кубандым. Асмандан  издегеним  жерден  табылгандай  болду.  Муну  уккан  Нүсүрат абам азыр эле “Булуң-Көлгө машине менен таштатып койом”- деди.

Күн -Тийбес айылы, Сатыбалды мергендин урпактары

Күн  тийбестен  чыгып  жүз  чакырымдай  таштак  жол  менен жүрүп кечке жуук Булуң-Көлгө жете келдик. Моожуга салыштырганда Булуң-Көл тогуз жолдун тоому экен.

–   Мунан ары ашуу ашып Пакистан жакка чоң жол кетет, жолоочу көчөдө кавайт, ары-бери өткөн машине көп –дейт Нажимидин ава. Бурканидин аба коюн союп, дасторконун жайып  бизди күтүп олтурган экен: –   Мыйман  бала  жанагы  мен  айткан  Ысманалинин  небереси Эламан Кашкарга  түшүп кетиптир. Бүгүн түндөп чыгып келет. Эми шашпаңиз- деди.

Бул    Булуң  –Көл  айылынын  элинин  да  бүтпөгөн  арманы  бар экен.   Кетмен-Төбөлүк  чыгаан  акын  Алик  Акималиевдин  өзүнүн Токтогул суу  сактагычынын астында калган Акчий-Карасуу айылы тууралуу :

Акыркы ирет тиктейм кыйырын талаанын,

Чөптөрүңдү келди назик сылагым,

Кордук менен көчтүк сенден айла жок,

Кош бол айылым, кош бол Апа сымалым.

Ыйласамбы ыр жазуудан көрөкчө,

Саган ырды жазмак элем бөлөкчө.

Таппайм эми!

Омкорулуп түбүмдөн,

Тамырларын шамал жуулган терекче.

Армандардын арманы да шул болот,

Атаң эмес айылыңдын “көзү өтсө”- деп

жүрөк сыздатып  ырдагандай  бул жерде да суу сактагыч курулуп    Булуң-Көл  айылы  суунун  түбүндө  калыптыр.  Жашыл  айдың шиберге жатакалып оонаган айыл адамдары армандарын айтышса жүрөгүң  ачышат.  Аларга  Кытай  өкмөтү  адырга  заманбап  үйлөрдү салып  берип  көчүрүптүр.  Бирок  бу  жерликтер  жаманда  болсо өзүбүздүн  эски журтубуз, өлөң сазыбыз жакшы эле “ дешет. Жаңы салынган  үйлөрдүн  четине  атайын  аянтча  курулуп.,  ал  жерге  Манастын  эстелиги  орнотулуптур.  Аны  2012-жылы  экс-Президент.  Р. Отунбаева  барып ачып, эл менен жолугушкан. Булуң-Көл  айылы  Алайдан  качып  барган  Кайтакы  мергендин небере кызы Саипжамал эжебиздин балдарынын ата журту.

********

Саипжамал  эжебиз  Кытайга  качып  барган  Алайлык  кыргыздардын ичинен эң зирек, көптүү билген аял болгон экен. Чоң атасы Кайтакы мерген небереси Саипжамалды атына учкаштырып алып Кытайга качканда ал болгону алты жаштагы секелек кыз экен.  Балдары апалары Алайдагы жашоолору, качып келе жатканда жолдо көргөн кыйынчылыктары, Ысманали ырчынын ырлары тууралуу көп айтчуу дешет.  Бирок  балдары  энелеринин  көзү  тирүүсүндө    айткандарына маани беришбептир.

Булуң-Көл айылындагы Манастын эстелиги, Саипжамал эжебиздин балдары менен

– Атта-аң, беш-он жыл мурда келгениңизде апамдын көзү тирүү эле, баарин айтип бермек”-дейт уулу Бурканидин ава .Мен молдо Ысманали Саипжамал эжебиздин атасы модо Курбан тууралуу :

………………………………………..

Ашимбай менен Курбанбай,

Шакка конгон булбулдай

Сайратып булбул тилини,

Таспи Курган маанисин,

Билген эле туйгундар.

Туура отузга жаӊы эле,

Кирген эле туйгундар.

Медиресе мечитке,

Баскан эле туйгундар.

Начар иштен ыраак,

Качкан эле туйгундар – деп ырдаганын айтсам,  Нажимидин  аба  :  “  Ово,  бул  ырларды  апам  өмүрү өткөнчө  ырдап  жүрдү”-  дейт.  “Ашимбай  менен  Курбанбай”  деген жерин “Молдо Курбан, молдо Ашим” деп ырдачуу экен. Саипжамал эжебиз  Ысманалы ырчыны көргөн, ырларын жакшы билген аял болгон. Ал ошол каардуу репрессиядан качып келгендердин акыркысы катары токсон ашып өмүр сүрүп, мындан алты жыл мурун дүйнөдөн өтүп кетиптир.  Жашы токсондон өтсо да Сайипжамал эжебиз “ мени бир Алайга алып барсаңар, туулуп-өскөн айылымды бир көруп өлөйүн”деп арман кылчуу экен.

Ошентип,  ал  күнү  Булуң  –  Көлдө  түнөп  калдык.  Эрте  менен нанүштө кылып отурсак Бурханидин аба айткан Ысманалинын небереси кирип келди. Жакшылап таанышып, амандашып алган соң  чай үстүндө баарлаша баштадык.

–   Чоң атам Ысманали  өткөн кылымдын башында Алайдан качып келиптир.  Алайдын Кашка-Суу деген айылында турушчу экен. Бул жакка келгенден кийин үйлөнүп  Аамат, Бектай аттуу эки уулдуу болуптур. Мен Бектайдын баласымын. Аамат авамдан туяк калбаптыр…

–   Чоң атаңыз Ысманали  ырчы болгон бекен?

–   Чоң атабыздын ырчы болгонун билбейм, бирок  уулу Аамат чоң  акын  болгон.    Кытайдагы  Коммунистик  партиянын  саясатын  жактап    ырдаган.  Ону  басмачылар  өлтүрүп  кетиптир.  Үйлөнгөнгө да үлгүрбөптүр. Онун жазган ырлары китеп болуп чыгып азыр мектептерде окутулат- деди.

–   Кайсы уруудан болосуңар?

–   Согурбуз…

Алайда согур деген уруу жашаганын укпагам. Бул башка Ысманали  болуп  жүрбөсүн…  Мен  издеген  Ысманали  ырчы  Алайдын Шивэ  айылынан  болгон.  Ошол  айылдан  Кытайга  качкан.  Уруусу торайгыр кыпчак, анын ичинен –колчок….Булуң-Көлдөгү Ысманалинын небереси Элеман атадан жалгыз уул экен. Жашы элүүгө таяп калса да перзент көрө элек болгондуктан Кыргызстандан тууган таап катташканга өтө куштар болуп: –   Илайим эле шол Ысманали болгудай эде – деди. Мен Булуң-Көлдө туруп эле Алайдагы туугандарыма телефон чалып  тактап  кирдим.  Чындыгында  эле  ошол  отузунчу  жылдарда  Алайдын  Кашка-Суу  айылында  аз  үйлүү    согурлар  жашаган  экен. Кийин Кытайга качкандан калгандары Ноокат тарапка көчүп кетишиптир. Муну мага Кашка-Суунун жанындагы Жайылма айылын-да  жашаган  Кайтакы  мергендин  80  жаштагы  уулу  Абибилла  аба тастыктап берди. Кийин Кыргызстанга келип Аамат  ырчынын Кытайдан бир туугандар берип жиберген араб ариби менен кыргызча жазган ыр жыйнак китебин таптым. Андагы маалыматка караганда. Булуң  –Көлдүк  Ысманали  Кытайга  1916-жылдар  барган  көрүнөт. Анын уулу Аамат 1917-жылы Булуң-Көлдө төрөлгөнү жазылыптыр. Ошентип  менин  издеген  ырчым  дагы  оңунан  чыкпай  калды. Түшкө  жуук  Булуң-Көлдүк  туугандар  менен  кош  айтышып  жолго чыктык . –   Алла буйруса кийинки жылы Кыргызстанга баралы деп жа-табыз, насип кылса дагы көрүшөрбүз – деди Саипжамал эжебиздин балдары Бурканидин , Нажимидин авалар.

Уландысы бар